چاپ شده در روزنامه رسالت 88/12/1
ائمه اطهار فتنه را از بد ترین درد ها و محنت ها می دانندو برای در امان بودن از آن راهنمایی هایی را بیان می دارند ولی با این همه آن را دارای مزیت هایی می دانند که ریزش فاسقان و منافقان از جمله آنهاست.
بررسی معنای فتنه
واژه فتنه در لغت عرب دارای معانی متعددی چون:ابتلا و امتحان[1]،اختبار[2]ّ،گمراهی،اختلاف کردن مردم در رای و تدبیر[3]، مرض ، مال و ثروت و فرزند و عذاب [4] می باشد که اصل و ریشه آن از ماده فتن بوده و به معنای گذاشتن طلا در آتش و ذوب کردن آن برای جدا کردن خوب از بد و خالص گردانیدن آن است.[5] [6] [7] که در لغت فارسی هم در همین معانی استعمال می شود[8] [9].
در متون دینی نیز کلمه فتنه در معنای لغوی خود به کار رفته است:
امام علی علیه السلام در تفسیر معنای فتنه که از کلمات متشابه در قرآن است می فرمایند: ]واژه فتنه در قرآن کریم معانی مختلفی دارد که عبارتند از[:
1. فتنه کفر:
لقد ابتغوا الفتنه من قبل و قلبوا لک الامور حتی جاء الحق و ظهر امر الله (توبه/48)
در حقیقت پیش از این] نیز[ در صدد فتنه جویی بر آمدند و کارها را به تو وارونه ساختند تا آنکه حق آمد و امر خدا آشکار شد.
2. فتنه عذاب:
یوم هم علی النار یفتنون(ذاریات /13)
روزی که آنان در آتش عذاب شوند.
3. فتنه محبت مال و فرزند:
انما اموالکم و اولادکم فتنه(التغابن/15)
جز این نیست که اموال و فرزندان شما فتنه اند.
«یعنی دوست داشتن آنها مایه فتنه و آزمایش شما می باشد»
4. فتنه مرض و بیماری:
ا ولا یرون انهم یفتنون فی کل عام مره او مرتین ثم لا یتوبون...(توبه/126)
آیا نمی بینند که آنان در هر سال یک یا دوبار به فتنه (بیماری)گرفتار می شوند باز توجه نمی کنند.[10]
تعیین محل بحث:
همانطور که گذشت فتنه معانی و کاربردهای مختلف و متعددی دارد که همگی آنها در اصل معنی که همان گداخته شدن به منظور جدا شدن خوب از بد است ،مشترک می باشند لکن این نوشته در صدد بررسی یک معنای خاص از فتنه که عبارت است از فضای غبار آلودی که در آن حق و باطل در هم آمیخته می شود و امر بر انسان مشتبه می گردد، می باشد.
ضرورت وجود فتنه
وجود امتحان و فتنه (با همه معانی اش) در دنیا امری بدیهی و مسلم است،چرا که از یک سو،سیر انسان و جهان سیری هدایت شده و هدفدار است که به سوی تکامل گام بر می دارد و هر گاه در این سیر برای آفریده ای عقل و تکلیف مقرر شود،طبیعتا و عقلا آزمایش و ارزیابی هم برای حرکت به سوی تکامل ،مطرح و ضروری خواهد بود که بنا به تصریح قرآن این آزمایش ها سنت الهی بوده و نه تنها همه انسانها بلکه همه جوامع در معرض آن قرار دارند[11]، و از سوی دیگر ،دنیا منزلگاهی است که در باطن آن،سختی ها و بلاها موج می زند و انتظار آسایش و آرامش خواسته ای نادرست است[12].
چنانکه حضرت علی علیه السلام دنیا را وسیله آزمایش مردم دانسته[13]می فرمایند:
دنیا خانه ای است که از بلاها پوشیده شده و به حیله و نیرنگ شناخته شده است، حالات آن پایدار نیست و مردم آن از سلامت برخوردار نیستند.دارای تحولات گوناگون و دورانهای رنگارنگ می باشد .
زندگی در آن نکوهیده و امنیت در آن یافت نمی شود.اهل دنیا همواره هدف تیرهای بلا هستند که دنیا با تیر هایش آنها را می کوبد و با مرگ آنها را نابود می کند[14].
هدف از آزمایش آدمی
هیچ یک از افعال خداوند عبث و لغو نیست بلکه دارای هدف بوده و برای غرضی انجام می پذیرد . قرآن کریم با توجه به این امر ،اغراضی را برای امتحانات الهی بر می شمارد که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
· جدا شدن مومنان راستین از غیر آنان (آل عمران/166)
· جدا شدن صفوف راستگویان از دروغگویان (عنکبوت/3)
· جدا شدن صفوف مجاهدین و صابرین از غیر ایشان (محمد/31)
پس خدای متعال با آزمایش کردن ، رازهای درون مردمان را آشکار می سازد تا معلوم شود کدام یک بهتر عمل می کند تا بدین وسیله پاداش و جزا سمناسب خود را دریافت نماید.
امیر المومنین(علیه السلام) در این باره می فرمایند:
در دگرگونیهای زمانه است که گوهر مردان شناخته می شود و روزگار، اندیشه های نهفته را برای تو آشکار می سازد[15].
غربالگری و جدا سازی
ویژگی بارز امتحان و فتنه ،غربالگری و خالص گردانیدن است که این معنی بر گرفته از اصل و ریشه واژه فتنه می باشد .
در این باره احادیثی از ائمه اطهار (علیهم السلام )نقل شده است:
معمر بن خلاد از ابو الحسن (علیه السلام)نقل می کند که آن حضرت فرمودند:
...همچنانکه طلا گداخته و آزموده می شود ،مردم هم آزموده می شوند و هم چنانکه طلا ناب می شود مردم نیز ناب می شوند[16].
امام صادق علیه السلام در این باره می فرمایند:
به خدا آنچه چشم انتظار آن هستید، واقع نشود مگر آنگاه که غربال شوید و در بوته آزمایش گداخته شوید[17].
امام علی علیه السلام می فرمایند:
سوگند به خدایی که پیامبر (ص)را به حق مبعوث کرد ،سخت آزمایش می شوید و بواسطه آن از هم جدا می شوید، چون دانه ای که در غربال ریزند یا غذایی که در دیگ گذارند با کفگیر به هم زنند .]
چنان[ زیر و رو خواهید شد تا آنکه پایین به بالا و بالا به پایین رود ،آنان که سابقه ای در اسلام داشتند و تا کنون منزوی بودند بر سر کار می آیند و آنها که به ناحق پیشی گرفتند ،عقب زده خواهند شد[18].
خاستگاه فتنه
اموری چون فریب خوردن از ستایش مردم[19]و دلبستگی به شیرینی دنیا[20]و شیفتگی به دنیا[21] از جمله علل و عوامل فتنه است.لکن در خصوص معنای مورد بحث،حضرت علی( علیه السلام) می فرمایند:
...خاستگاه فتنه پیروی از هواهای نفس و احکامی است که بدعت گذاشته می شوند و گروهی در این هوسها و بد عتها از گروهی دیگر پیروی می کنند.
بدانید که اگر حق خالص بود،اختلاف پیش نمی آمد و بر آدم خردمند پوشیده نمی ماند اما مشتی از آن]حق[ و مشتی از این]باطل[ گرفته می شود و با هم آمیخته می شوند و اینجاست که شیطان بر دوستان خویش مسلط گردد[22]. فتنه که می آید حق و باطل را مشتبه می سازد و چون می رود شناخته می شود.[23]
ایشان یکی دیگر از علل فتنه را اعتقاد ظاهری به دین می دانند و می فرمایند:
روزگاری بر مردم آید که در میان آنان از قرآن جز ظاهری و از اسلام جز نامی باقی نماند.در آن زمان مسجد ها از نظر ساختمان آبادند و از هدایت ویران و تهی.ساکنان و آباد کنندگان این مساجد بد ترین افراد روی زمینند .از آنان فتنه زاید و گناه در وجود آنها ماوی گزیند .هرکس که از گناه کناره گیرد او را به سوی آن می کشانند و هر کس که از آن وا پس ماند ،او را به سوی آن می رانند[24].
و در جای دیگر می فرمایند:
یکی از را ههای تسلط شیطان بر مومنین ،گستتن گره های دین و تفرقه اندازی است و تفرقه و پراکندگی موجب فتنه است.[25]
بنا بر این می توان خاستگاه فتنه را در کلام امیر المومنین حضرت علی (علیه السلام) در چهار مورد خلاصه کرد:
1. پیروی از هواهای نفسانی و بدعتها
2. آمیختگی حق و باطل و مشتبه شدن آن دو
3. اعتقاد ظاهری به دین
4. پراکندگی مومنین
ارکان و ستون فتنه
جریان فتنه در هر عصری رهبران و حامیانی دارد که با توجه به بحث خاستگاه فتنه و بیان ملاکهای چهار گانه ،بررسی ویژگی های سران فتنه ،مهم و ضروری به نظر می رسد:
در کتاب شریف و گرانقدر نهج البلاغه ،ویژگیهایی از انسانهای فتنه گر بیان شده است که به تعدادی از آنها اشاره می شود:
1. بزرگانی که بواسطه شرف و جاهی که در میان مردم یافته اند،گردنکشی کردند.
حضرت علی (علیه السلام)در خصوص ایشان می فرمایند:
از پیروی سرانی که به اصل و نسب خود می نازند و خود را بالاتر از آنچه که هستند می پندارند،و...بپرهیزید که آنان شالوده تعصب جاهلی و ستونهای فتنه هستند[26].
2. انسانهایی گمراه که به حال خود وا نهاده شده اند:
از آنجا که انسان فتنه گر به حال خود رها شده است و از راه راست دور افتا ده است ،دل او شیفته بدعت گردیده و مردم را نیز گمراه می کند و در نتیجه به فتنه انگیزی می پردازد.
پس او دشمن خداست که هم بار گناه دیگران را به دوش میکشد و هم گرفتار زشتی های خود است. [27]
3. سران فتنه انسانهای ستمکاری هستند که فتنه را از هم به ارث می برند[28].
با توجه به علل ظهور فتنه و ویژگی رهبران آن ،طبیعی است که پیامد های فتنه بسیار نا گوار بوده و آثار شومی را در پی داشته باشد که این مطلب در کلام امیر المومنین علی علیه السلام به خوبی بیان شده است:
ایشان می فرمایند:
فتنه در هم کوبنده و نابود کننده است و قلبهایی پس از استواری می لغزند و مردانی بعد از سلامتی]عقیده[ ،گمراه می شوند . افکار و اندیشه ها پراکنده و عقاید به شک و تردید دچار می شود.
هر که در صدد رفع فتنه باشد ،فتنه کمر او را می شکند و هر که قصد فرو نشاندن آن را داشته باشد ،فتنه نابودش می کند.
در فتنه حقیقت امر پنهان می ماند و حکمت و دانش کاهش می یابد.
فتنه علی رغم خواست ها وارد می شود و خونهای تازه را می دوشد و نشانه های دین را خراب می سازد و یقین را از بین می برد.[29]
انسانهای مومن در آتش فتنه می سوزند و نا مسلمان در امان می ماند.[30]
به همین دلیل امام علی (علیه السلام ) ادامه یافتن فتنه را از بزرگترین رنج ها و محنتها می دانند[31].
شیوه های در امان ماندن از غبار فتنه
با توجه به حکمت وجود فتنه ها در طول زندگی بشر ،ائمه اطهار علیهم السلام که چراغهای هدایت و کشتیهای نجات انسانها هستند ،راه هایی را برای در امان ماندن از غبار فتنه بیان داشته اند .
· عمل بر اساس یقین و تقوا
امام علی علیه السلام در خطبه 183 نهج البلاغه می فرمایند:
بدانید که هر کس تقوای الهی در پیش گیرد ،خداوند برای او راه خروجی از فتنه ها و نوری در تاریکیها قرار می دهد.
· رجوع به قرآن
پیامبر اکرم می فرمایند:
زمانی که فتنه ها چون ظلمت و تاریکییکپارچه شما را فرا گرفت،پس به قرآن پناه ببرید.
· تمسک به اهل بیت پیامبر(ص)
پیامبر اکرم (ص)در خطابی به عمار می فرمایند:
ای عمار بعد از من فتنه هایی رخ خواهد داد.در آن شرایط از علی و حزب علی پیروی کن.
· بردباری و مدارا
یکی از شیوه هایی که امام علی علیه السلام در برخورد با فتنه های زمان خود داشتند ،مدارا بود.
· هوشیاری در برابر فرصت طلبان
امام علی علیه السلام می فرمایند:
در فتنه ها چون شتر دو ساله باش،نه پشتی دارد تا سوارش شوند و نه پستانی تا شیرش را دوشند.(نهج البلاغه/حکمت 1)
· روشنگری و افشا گری
امام علی علیه السلام در نامه ای(نهج البلاغه/نامه 1) خطاب به مردم کوفه دریاره سران فتنه به افشا گری پرداختند
· نشان دادن ظاهری بودن وحدت فتنه انگیزان
حضرت علی علیه السلام در خطبه 148 نهج البلاغه پرده از دروغی بودن وحدت فتنه گران بر می دارند.
· تلاش برای آرام کردن اوضاع(نهج البلاغه/خطبه 125)
· جدا کردن صف فتنه گران از فتنه زدگان(نهج البلاغه/ حکمت 15)
· برخورد به هنگام و شجاعانه
حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند:
من فتنه را خاموش کردم و کسی جز من شجاعت این کار را نداشت ،از آن پس که موج تاریکی آن برخاسته بود و گزند آن همه را فرا گرفته بود.(نهج البلاغه/خطبه 93).[32]
فتنه هایی که باید آرزوی آنها را داشت
فتنه با همه سختی ها و تخریب هایش ،گاهی مزایایی دارد که به سبب آن مورد تایید ائمه قرار گرفته است
چنانچه امام صادق علیه السلام در این باره می فرمایند:
آرزومند فتنه باشید ،زیرا فتنه موجب نابودی ستمگران و پاک شدن زمین از (لوث وجود)فاسقان است
و نیز از پیامبر اکرم روایت شده است که فرمودند:
در آخر الزمان فتنه را نا خوش نداشته باشید،زیرا آن فتنه ها منافقان را نابود میسازد[33].
[1] ممع البحرین،فخر الدین صریحی،المکتبه المرتضویه،ج5،ص291
[2] اقرب الموارد،سعید الخوری الشرتونی،مکتبه آیه الله مرعشی نجفی،قم،1403،ج2،ص901
[3] فرهنگ جامع،احمد سیاح،کتابفروشی اسلام،1338،ج3و4،ص 1140
[4] فرهنگ بندر ریگی،محمد بندر ریگی،انتشارات علمی،چاپ اول،1378 ه ش ،ج2،ص 1526
[5] اقرب الموارد،ج2،ص901-902
[6] مفردات نهج البلاغه،سید علی اکبر قرشی،نشر قبله،1377 ه ش،ج 2،ص801
[7] فرهنگ بندر ریگی،ج2،ص1525
[8] فرهنگ معین،محمد معین،امیر کبیر،تهران،1371 ه ش ،ج2،ص 2485
[9] فرهنگ عمید،حسن عمید،جاویدان،ج2،ص 755
[10] بحار الانوار،علامه مجلسی،دار الکتب الاسلامیه،ج5،ص174-175
[11] رک در آزمایش تاریخ،دکتر علی قائمی ،ص 5-6
[12] راز سختی ها و بلاها در زندگی،احمد لقمانی،عطر سعادت،چاپ دوم،ص17
[13] نهج البلاغه خطبه 63
[14] نهج البلاغه خطبه 226
[15] ر ک میزان الحکمه،محمد محمدی ری شهری ،دار الحدیث،چاپ دوم،1379 ه ش،ج2،ص567
[16] اصول کافی،محمد بن یعقوب کلینی،انتشارات علمیه اسلامیه،ج2،ص194
[17] همان،ص196-197
[18] نهج البلاغه خطبه 16
[19] نهج البلاغه حکمت 462
[20] میزان الحکمه،محمد محمدی ری شهری ،دار الحدیث،چاپ دوم،1379 ه ش ،ج 9،ص 4520
[21] همان،ص4524
[22] همان،ص4519
[23] نهج البلاغه ،خطبه 93
[24] نهج البلاغه، حکمت 369
[25] نهج البلاغه، خطبه 121
[26] نهج البلاغه، خطبه 192
[27] نهج البلاغه ،خطبه 17
[28] نهج البلاغه ،خطبه 151
[29] نهج البلاغه،خطبه 151
[30] نهج البلاغه،خطبه 178
[31] میزان الحکمه،محمد محمدی ری شهری ،دار الحدیث،چاپ دوم،1379 ه ش ،ج 9،ص 4526
[32] ر ک موج فتنه؛ از جنگ جمل تا جنگ نرم، احمدحسین شریفی، کانون اندیشه جوان
[33] میزان الحکمه،محمد محمدی ری شهری ،دار الحدیث،چاپ دوم،1379 ه ش ،ج 9،ص 4527
